Soğuk Katlama Nedir?

Soğuk katlama, tohumların doğal kış şartlarını taklit ederek çimlenmeye hazır hale getirilmesi işlemidir. Doğada tohumlar kış boyunca soğuk ve nemli toprakta kalarak dormansilerini (uyku halini) kırarlar. Biz de bu süreci kontrollü bir şekilde taklit ediyoruz.

Neden Soğuk Katlama Yapılır?

Tohumların dormansisini kırmak için: Tohumlar doğal olarak bir uyku haline (dormansi) sahiptir ve bu durum çimlenmeyi engeller. Soğuk katlama, tohumun içindeki hormonal dengeyi değiştirerek ve enzim aktivitesini artırarak bu uyku halini sona erdirir.

Çimlenme oranını artırmak için: Doğal şartlarda bazı tohumlar hiç çimlenmeyebilir veya çok düşük oranda çimlenme gösterebilir. Soğuk katlama uygulaması, çimlenme engellerini ortadan kaldırarak aynı miktardaki tohumdan daha fazla bitki elde etmemizi sağlar.

Çimlenme süresini kısaltmak için: Normal şartlarda bazı tohumların çimlenmesi aylar hatta yıllar alabilir. Kontrollü soğuk katlama uygulaması, tohumun metabolik aktivitesini hızlandırarak çimlenme sürecini önemli ölçüde kısaltır.

Daha sağlıklı fideler elde etmek için: Soğuk katlama sürecinde tohum içindeki besin maddeleri daha kullanılabilir hale gelir ve embriyo gelişimi tamamlanır. Bu sayede elde edilen fideler daha güçlü kök sistemine ve gövde yapısına sahip olur, hastalıklara karşı daha dayanıklı olurlar.

Hangi Bitkilere Uygulanır?

Meyve ağaçları (elma, armut, kiraz, erik)
Yumuşak ve sert çekirdekli meyvelerin tohumları doğal olarak soğuk stratifikasyona ihtiyaç duyar. Bu türlerin tohumları 2-3 ay soğuk katlamaya tabi tutulduğunda çimlenme başarısı %90’lara kadar çıkabilir.

Orman ağaçları (çam, ladin, sedir)

İğne yapraklı ağaçların tohumları kalın bir kabuk yapısına ve güçlü bir dormansiye sahiptir. Bu türlerin tohumları genellikle 30-90 gün arasında soğuk katlamaya ihtiyaç duyar ve başarılı bir uygulama ile uniform çimlenme sağlanır.

Süs bitkileri (gül, lavanta, şakayık)

Süs bitkilerinin çoğu doğal yaşam döngülerinde kış soğuklarına maruz kalır. Kontrollü soğuk katlama uygulaması ile bu bitkilerin tohumları 4-12 hafta içinde çimlenmeye hazır hale gelir.

Bazı sebze tohumları (kırmızı biber, patlıcan)

Solanaceae familyasına ait sebzelerin tohumları kısa süreli soğuk katlamaya ihtiyaç duyabilir. Bu türlerin tohumları 2-4 haftalık soğuk katlama ile daha hızlı ve uniform çimlenme gösterir.

Soğuk Katlama Nasıl Yapılır?

1. Tohum Hazırlığı

Tohumlar temiz ve sağlam olmalı: Kullanılacak tohumlar fiziksel hasardan arındırılmış ve olgunluğunu tamamlamış olmalıdır. Sağlıklı tohumlar su dolu kapta dibe çöker, bu yöntemle seçim yapılabilir.

Dezenfeksiyon işlemi yapılmalı: Tohumlar %10’luk sodyum hipoklorit çözeltisinde 10-15 dakika bekletilmelidir. Bu işlem, fungal ve bakteriyel kontaminasyonu önleyerek başarı şansını artırır.

Tohumlar 12-24 saat ılık suda bekletilmeli: Tohumlar 20-25°C’lik suda bekletilerek su almaları sağlanır. Bu süreçte şişen tohumlar katlamaya hazır hale gelir.

2. Katlama Ortamı

Steril kum veya torf kullanılmalı: Katlama ortamı olarak kullanılacak materyal önceden sterilize edilmiş olmalıdır. Ortam pH’ı 5.5-6.5 arasında olmalı ve drenajı iyi olmalıdır.

Ortam nemi %60-70 olmalı: Nem oranı düzenli olarak kontrol edilmeli ve gerektiğinde steril su ile nemlendirilmelidir. Aşırı nem mantari hastalıklara, düşük nem ise kurumaya neden olur.

Havalanma sağlanmalı: Ortamda yeterli oksijen bulunması gerekir. Bunun için katlama materyali çok sıkıştırılmamalı ve periyodik olarak havalandırılmalıdır.

Temiz plastik poşet veya kap kullanılmalı: Kullanılacak kaplar önceden dezenfekte edilmeli ve hava alabilecek şekilde birkaç delik açılmalıdır. Şeffaf kaplar kullanılması gözlemi kolaylaştırır.

3. Sıcaklık ve Süre

İdeal sıcaklık 1-5°C arası: Bu sıcaklık aralığı tohumların metabolik aktivitesini düzenler ve hormonal dengeyi sağlar. Sıcaklık dalgalanmaları başarıyı olumsuz etkiler.

Süre bitki türüne göre 2 hafta ile 4 ay arasında değişir: Her bitki türünün ihtiyacı olan soğuk katlama süresi farklıdır. Sürenin az veya fazla olması çimlenme başarısını düşürür.

Buzdolabının sebzelik kısmı kullanılabilir: Ev şartlarında en uygun ortam buzdolabının sebzelik kısmıdır. Bu bölüm ideal sıcaklık ve nem dengesini sağlar.

Dikkat Edilmesi Gerekenler

Ortam nemi düzenli kontrol edilmeli: Nem kontrolü haftada en az iki kez yapılmalıdır. Ortamın kuruması veya aşırı ıslanması tohum canlılığını olumsuz etkiler.

Küflenme olup olmadığı takip edilmeli: Herhangi bir küflenme belirtisi görüldüğünde tohumlar hemen temizlenmeli ve ortam yenilenmelidir. Küf, tüm partinin kaybına neden olabilir.

Her tür için uygun süre belirlenmeli: Bitki türüne göre literatür araştırması yapılmalı ve optimum süre belirlenmelidir. Yetersiz veya fazla süre uygulaması başarısızlığa neden olur.

İşlem sonrası hemen ekim yapılmalı: Katlama sonrası tohumlar bekletilmeden ekilmelidir. Gecikme durumunda tohumlar tekrar dormansiye girebilir.

Soğuk Katlama Yapılabilen Tohumlar

Meyveler

• Elma (Malus domestica): 60-90 gün soğuk katlama ile %90’a varan çimlenme başarısı gösterir.
• Armut (Pyrus communis): 90 günlük soğuk katlama sonrası uniform çimlenme sağlanır.
• Kiraz (Prunus avium): 120-150 günlük uzun bir soğuk katlama periyoduna ihtiyaç duyar.
• Erik (Prunus domestica): 90-120 gün soğuk katlama ile dormansi kırılır.
• Şeftali (Prunus persica): 60-90 günlük soğuk katlama yeterlidir.
• Kayısı (Prunus armeniaca): 45-60 günlük kısa bir soğuk katlama periyodu gerektirir.
• Çilek: Çilek için soğuk katlama uygulaması bazı durumlarda faydalı olabilir.

Ne Zaman Gerekir:

• • Yabani çilek türlerinde (Fragaria vesca gibi)
  • Tohumdan yeni çeşit geliştirme çalışmalarında
  • Özellikle yeni hasat edilmiş taze tohumlarda
  • Dormansisi yüksek çeşitlerde

Uygulama Detayları:

• • Süre: 4-6 hafta
  • Sıcaklık: 3-5°C
  • Nem: %60-70
  • Ortam: Nemli kum veya torf

Hatırlatma: Modern ticari çilek çeşitlerinin çoğunda soğuk katlamaya gerek yoktur çünkü:

1. 1. Çoğaltımı genelde tohumdan değil, stolonlarla (yavru bitkilerle) yapılır
   2. Ticari çeşitlerin tohumları ıslah edilmiş ve dormansisi azaltılmıştır
   3. Bazı çeşitlerde doğrudan ekim daha başarılı sonuç verir

Pratik Öneri: Eğer tohumdan çilek yetiştirmek istiyorsanız:

• • • Önce tohumları 24 saat ılık suda bekletin
    • Küçük bir kısmına soğuk katlama uygulayın
    • Diğer kısmını direkt ekin
    • Hangi yöntem daha iyi sonuç verirse onu tercih edin

Süs Bitkileri

• Gül (Rosa sp.): Türe göre 45-120 gün arasında değişen soğuk katlama süresi gerektirir.
• Lavanta (Lavandula): 30-60 günlük kısa bir soğuk katlama periyodu yeterlidir.
• Şakayık (Paeonia): Sıcak+soğuk katlama kombinasyonu ile toplam 6-8 ay sürer.
• Ekinezya (Echinacea): 60 günlük soğuk katlama optimal çimlenme sağlar.
• Delphinium: 21-30 günlük kısa bir soğuk katlama ile çimlenme tetiklenir.
• Papatya (Leucanthemum): 4-6 haftalık soğuk katlama yeterlidir.

Orman Ağaçları

• Ladin (Picea): 21-28 günlük kısa bir soğuk katlama periyodu gerektirir.
• Sedir (Cedrus): 30-60 günlük soğuk katlama dormansiyi kırar.
• Çam (Pinus): Türe göre 30-90 gün arasında değişen soğuk katlama süresi gerekir.
• Akçaağaç (Acer): 90-120 günlük uzun bir soğuk katlama periyoduna ihtiyaç duyar.
• Dişbudak (Fraxinus): 120 günlük uzun bir soğuk katlama gerektirir.
• Huş (Betula): 60-90 günlük soğuk katlama optimal çimlenme sağlar.

Otsu Bitkiler

• Ekinezya (Echinacea): 60-90 günlük soğuk katlama ile yüksek çimlenme oranı elde edilir.
• Adonis: 60 günlük soğuk katlama dormansiyi kırmak için yeterlidir.
• Çan çiçeği (Campanula): 30-45 günlük kısa bir soğuk katlama periyodu gerektirir.
• Düğün çiçeği (Ranunculus): 30-60 günlük soğuk katlama optimal çimlenme sağlar.
• Hercai menekşe (Viola): 21-30 günlük kısa bir soğuk katlama ile çimlenme tetiklenir.
• Çuha çiçeği (Primula): 60 günlük soğuk katlama dormansiyi kırmak için yeterlidir.

Baharatlar ve Şifalı Otlar

• Kırmızı biber (Capsicum): 14-21 günlük çok kısa bir soğuk katlama periyodu yeterlidir.
• Adaçayı (Salvia): 30-45 günlük soğuk katlama optimal çimlenme sağlar.
• Kekik (Thymus): 21-30 günlük kısa bir soğuk katlama periyodu gerektirir.
• Biberiye (Rosmarinus): 30 günlük soğuk katlama dormansiyi kırmak için yeterlidir.
• Nane (Mentha): 14-21 günlük çok kısa bir soğuk katlama ile çimlenme tetiklenir.
• Fesleğen (Ocimum): 21 günlük kısa bir soğuk katlama periyodu yeterlidir.

Soğuk Katlama Uzman Önerileri

Bazı türlerde sıcak-soğuk katlama kombinasyonu gerekebilir.

Çift dormansi gösteren türlerde önce sıcak, sonra soğuk katlama uygulanır. Bu işlem doğal mevsim değişimlerini taklit eder.

Sıcak-soğuk katlama kombinasyonunu örneklerle açıklayalım:

Şakayık (Paeonia):

• Sıcak katlama: 20-25°C’de 3-4 ay
• Soğuk katlama: 4°C’de 3-4 ay
• Doğal yaşam döngüsünde: Yaz sıcağı + kış soğuğu gerekir
• Toplam süre: 6-8 ay

Üvez (Sorbus):

• Sıcak katlama: 20-25°C’de 2 ay
• Soğuk katlama: 4°C’de 4 ay
• Doğal yaşam döngüsünde: Sonbahar sıcağı + kış soğuğu gerekir
• Toplam süre: 6 ay

Göknar (Abies):

• Sıcak katlama: 20-25°C’de 1-2 ay
• Soğuk katlama: 4°C’de 2-3 ay
• Doğal yaşam döngüsünde: Yaz sonu sıcağı + kış soğuğu gerekir
• Toplam süre: 3-5 ay

Hanımeli (Lonicera):

• Sıcak katlama: 20-25°C’de 2 ay
• Soğuk katlama: 4°C’de 3 ay
• Doğal yaşam döngüsünde: Yaz sonu sıcağı + kış soğuğu gerekir
• Toplam süre: 5 ay

Bu örneklerde dikkat edilmesi gerekenler:

1. Her tür için sıcak ve soğuk süreleri farklıdır
2. Sıcaklık değerleri sabit tutulmalıdır
3. Sıcak katlamadan soğuk katlamaya geçişte ortam değiştirilmelidir
4. Nem oranı her iki aşamada da %60-70 olmalıdır

GA3 uygulaması ile kombine edilebilir.

Gibberellik asit uygulaması çimlenmeyi teşvik eder ve katlama süresini kısaltabilir. Doz ve uygulama zamanı türe göre belirlenir.

Büyük ölçekli uygulamalarda soğuk hava depoları kullanılabilir.

Ticari üretimde özel soğuk hava depoları kullanılır. Bu depolar sıcaklık ve nem kontrolünü otomatik olarak sağlar.

Katlama süresi türün coğrafi orijinine göre ayarlanmalı.

Bitkinin doğal yayılış gösterdiği bölgenin iklim özellikleri dikkate alınmalıdır. Kuzey orijinli türler genellikle daha uzun süre katlamaya ihtiyaç duyar.

BAŞARI KRİTERLERİ

Tohumların şişmesi ve kabuğun yumuşaması: Başarılı bir katlama sürecinde tohum hacmi artar ve kabuk elastikiyet kazanır. Bu değişim çimlenmeye hazır olduğunun göstergesidir.

Kök ucunun belirmesi: Katlama sonunda bazı tohumlarda kök ucu görülmeye başlar. Bu durum çimlenmenin başladığını gösterir ve ekim zamanının geldiğini işaret eder.

Çimlenme oranının %70’in üzerine çıkması: Profesyonel uygulamalarda %70’in üzerinde çimlenme oranı beklenir. Bu oran türe ve uygulama şartlarına göre %90’lara kadar çıkabilir.

Fidelerin uniform gelişmesi: Başarılı bir katlama sonrası elde edilen fideler aynı boyda ve güçte olur. Bu durum kaliteli ve standart üretimin göstergesidir.